2. De Barbarossa-ruïne of Sint Maartenskapel
Naar de Barbarossaruïne kun je, net als naar de St. Nicolaaskapel, uren kijken en steeds weer iets anders zien. Steeds andere vragen komen in je op. Zoveel verschillende details, zoveel bouwsporen.... zoveel te fantaseren ook! Hier de grote lijnen, met een boeken-aanbeveling.
Frederik I Barbarossa (met de rossige baard) liet rond 1155 op de resten van het Romeins castellum en op de plaats van de palts van Karel de Grote een nieuwe grote burcht op het Valkhof bouwen. Bij de bouw van zijn paleis maakte Frederik gebruik van sloopmateriaal, zoals Romeinse bouwfragmenten en graf- en gedenkstenen, vooral van tufsteen die in overvloed in de buurt te vinden waren. In de ruïne van de kapel zijn dan ook Romeinse zuilen en Karolingische kapitelen te vinden. Als je goed kijkt, zie je dat geen enkele kraagsteen of kapiteel hetzelfde is.
Je zou bijna van een "bij elkaar geraapt zooitje" spreken als het niet zo mooi was en zo mooi harmonieerde.
Hergebruik van Romeinse en Karolingische bouwfragmenten
Na het vertrek van de Romeinen wist niemand meer hoe je stenen moest bakken. Pas halverwege de 13e eeuw werd het steenbakken door kloostermonniken (kloostermoppen) weer opgepakt. Daarom werden er, om toch in steen te kunnen bouwen, van uit de hele omgeving restanten van Romeinse gebouwen aangesleept.
Vanaf de Franken is er op die manier ontzettend veel aan Romeinse gebouwen verloren gegaan, niet alleen in Nijmegen trouwens. Vooral uit het Bataafs-Romeinse Noviomagus en de militaire kampementen die hier op de heuvels lagen is veel verdwenen.
Al bij de bouw van de (nog steeds te bezichtigen) St. Nicolaaskapel veel eerder, zo rond het jaar 1000, werd in de buurt aanwezig Romeins materiaal, en dan vooral tufsteen, gebruikt.
Behalve Romeins materiaal is er ook later materiaal aangetroffen, uit de Karolingische tijd, zoals enkele graven die afkomstig moeten zijn van het kerkhof van de eerste parochiekerk van de stad. De twee kapitelen boven op de Romeinse zuilen die je op de hoeken van de absis (het halfronde gedeelte) ziet, zijn van Karolingische oorsprong.
Geheimzinnige ruïne
Het is niet helemaal zeker waarvan de Barbarossa-ruïne een overblijfsel is. Het zou een kapel kunnen zijn, maar ook een rijks- of koningszaal.
Hij stond loodrecht op een lange aanbouw, de rijkszaal. Misschien sloot hij aan op de oostelijke muur die er haaks op stond, misschien werden de traveeën naar het westen (naar jou als kijker) toe doorgezet en was het een ingebouwde of een tijdlang een alleenstaand gebouw. Naar mijn idee liggen de laatste twee opties het meest voor de hand.
Als het een kapel is geweest is de naam Sint Maartenskapel niet zo vreemd, want deze heilige was de patroonheilige van de Frankische heersers en de capella, zijn mantel, was de belangrijkste reliek die ze in hun bezit hadden.
Omdat er aanwijzingen zijn dat de binnenkant van de apsis (het ronde gedeelte) een oudere kern bevat zou het best eens kunnen zijn dat niet Frederik Barbarossa, maar een heerser vóór hem de oorspronkelijke bouwheer was. Op grond van allerlei overwegingen (zie het hieronder genoemde boek, p. 117 e.d.) lijkt een datering van de bouw rond 1150-1160 gerechtvaardig te zijn.
Twee verdiepingen
Bouwsporen laten zien dat er vroeger twee verdiepingen waren. Deze waren gescheiden door een houten vloer die later plaats maakte voor een stenen gewelf. Die vloer lag boven de drie rondvensters (oculi, Latijn voor "ogen"). Aan de buitenkant zijn nog veel meer interessante details te bespeuren. Hoe het ook zij, de ruïne nodigt uit tot verder onderzoek.
Voor het doel van deze website laten we het hier maar bij. Als je er (veel) meer over wilt weten zou je je het prachtige boek Het Valkhof, 2000 jaar geschiedenis, Hettie Peterse, Dolly Verhoeven e.a. (red.), ISBN 978 94 6004 185 3 aan kunnen schaffen.
