Het zuidelijke landhoofd bij de Nijmeegse spoorbrug.

Ook wel het Bastion genoemd.

De aanleg van een nieuwe spoorlijn is nog altijd een belangrijke gebeurtenis. Veel mensen zullen zich de aanleg van de Betuweroute rond 2005 wel herinneren. Hoe moet dat geweest zijn in een tijd dat er nog nauwelijks treinen reden en er door alle belangrijke steden en stadjes gevochten werd voor een aansluiting op het spoorwegnet.

Vooral de strategische positie van Nijmegen maakte de aansluiting op het landelijke spoorwegennet lange tijd onbespreekbaar. Nijmegen maakte namelijk deel uit van de gordel van steden en forten die het land moest beschermen tegen invallen. De rivier de Waal was de belangrijkste "slotgracht" voor het "fort Holland" en een spoorbrug zou een zwakke plek in de verdediging van het land kunnen betekenen.

Toen aansluiting op het landelijke spoorwegennet uiteindelijk werd toegestaan werd daaraan de voorwaarde verbonden dat de spoorbrug naar Arnhem te verdedigen zou zijn. We houden daar een mooi monument aan over. Aan de stadskant van de spoorbrug is nog het landhoofd te zien dat voor de verdediging moest zorgen. 

De spoorbrug over de Waal.

De bouw van de spoorbrug begon in 1875 en duurde tot 1879.  De oorspronkelijke spoorbrug bestond uit drie gelijke bogen. Hij is in 1980 vervangen door één boog van 235 meter. Daar is in 2004 een fietsbrug (de Snelbinder) tegenaan gebouwd. Deze fietsbrug gaat dwars door het oostelijke deel van het landhoofd.

De spoorbrug werd in 1879 in gebruik genomen, vijf jaar nadat de stad toestemming kreeg om de middeleeuwse stadsmuren te slechten. De stad kon uitbreiden en het zich kilometers buiten de oude stad uitstrekkende lege schootsveld werd bebouwd. De verdedigingsfunctie van het landhoofd verviel.

Het zuidelijke landhoofd

Het ontwerp van het zuidelijke landhoofd is van Pierre Cuijpers: twee in middeleeuwse stijl gebouwde torens elk van vier verdiepingen hoog. Het is gebouwd in de periode 1875-1879. Een ondergrondse tunnel (beter: een gang onder de rails) verbindt de beide torens. Op het dak van elke toren steekt een kleinere toren uit met een met leien bedekt spits dak. Op de oostelijke torenspits werd een ridderfiguur geplaatst, om het militaire karakter te onderstrepen of om de herinnering aan de stadspoorten die toen waren gesloopt levendig te houden.

De eerste 55 jaar had het landhoofd geen verdedigende functie. De torens werden omgebouwd tot twee woningen waarin tot 1936 de gezinnen van de brugwachters woonden. De brugwachters hielden onder andere toezicht om te voorkomen dat waaghalzen via de brug de rivier de Waal over zouden steken. Er was een open ruimte tussen de sporen waardoor zo'n overtocht levensgevaarlijk was.

Gedurende de Tweede Wereldoorlog kreeg het landhoofd wel een militaire functie. De bovenste verdieping werd door Duitse militairen afgebroken om de omgeving beter te kunnen beschieten. In 2014 is dit unieke bouwwerk gerenoveerd waarbij de bovenste verdieping opnieuw werd opgebouwd. Het werd achtereenvolgens op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst en als rijksmonument bestempeld. Nu is het een markant juweeltje waar nog veel meer over te vertellen is. Daarom is het te hopen dat hij regelmatig open zal zijn. Voorlopig is dat "met enige regelmaat" het geval en dan zijn de reacties erg enthousiast.

Openingstijden Het Landhoofd

Weetje: dit land- of ook wel bruggenhoofd hier, aan de westkant van de Waalkade, werd ook wel bastion genoemd. Dat schiep wel eens verwarring met het aan de oostkant van de kade gelegen Natuur- en Cultuurhistorisch centrum De Bastei. Daarnaast wordt aan de overkant van de Waal, in het Spiegelwaalgebied, het onderkomen van de watersportverenigingen ook Bastei genoemd. Daarom wordt ons bruggenhoofd tegenwoordig genoemd wat het ook is: een landhoofd.